19 okazów geologicznych znalezionych w Polsce

Wystawa składa się z 19 skał, skamielin i kości pochodzących z terenów dzisiejszej Polski. Jest wynikiem kwerendy przeprowadzonej przez Katarzynę Przezwańską w trzech warszawskich muzeach: Muzeum Geologicznym PIG Państwowego Instytutu Badawczego, Muzeum Geologicznym im. Stanisława J. Thugutta, i PAN Muzeum Ziemi w Warszawie. Choć prezentowane eksponaty opisują krajobraz geologiczny naszego kraju w sposób fragmentaryczny, to ten zawężony zbiór powstał w wyniku celowego zabiegu. Zwykle wśród tysięcy muzealnych okazów łatwo przeoczyć zabawnie wyglądającą skamieniałą muszlę, malutki meteoryt, czy bryłę soli, którą można osolić milion zup.

Prezentowane na wystawie okazy ułożone są chronologicznie i opatrzone szczegółowymi opisami. Wszystkie kryją w sobie długą historię, która pozwala spojrzeć na krótki czas, w którym człowiek stąpa po Ziemi, ze zdrowym dystansem. To co dziś jest skamieliną, kiedyś rosło czy biegało po Ziemi, i mogło mieć nie gorszy humor niż my teraz. Nie każdy wie, że na terenach dzisiejszej Polski żyły kiedyś nosorożce włochate, a na warszawskiej ulicy Kopińskiej dokonał żywota trzydziestoletni mamut.

Równie ważnym elementem projektu co wybór skał, skamielin i kości jest autorska aranżacja. Przezwańska precyzyjnie zaprojektowała formy i kolory postumentów, całość komponując tak, że obiekty śmiało mogłyby znaleźć się na wystawie współczesnej rzeźby. Bogactwo form i kolorów, które stwarza natura, mogłoby zawstydzić niejednego artystę.

Organizacja: Fundacja Sztuka w Mieście, Ghelamco

Koordynatorka: Marta Czyż

Asystent: Gustaw Maj

Partnerzy i wsparcie merytoryczne:
Polska Akademia Nauk Muzeum Ziemi w Warszawie
Muzeum Geologiczne im. Stanisława Józefa Thugutta, Wydział Geologii Uniwersytetu Warszawskiego
Muzeum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego

Granitognejs śnieżnicki

czas powstania: prekambr (2,5 mld lat temu)
miejsce wydobycia: Międzygórze (Dolny Śląsk)

Pochodzi z masywu Śnieżnika. Tworzył się przez wiele milionów lat i nieustannie poddawany był przeobrażeniom. Pierwotnie był granitem, czyli kwaśną skałą magmową pochodzącą z wnętrza Ziemi. Później, pod wpływem działania wysokich temperatur i ciśnienia, powstawały równolegle ułożone warstwy minerałów. Wskutek działania cieczy i gazów z wewnątrz ziemi stopniowo zmieniał swój skład, zastępując jedne substancje innymi.

 

Okaz ze zbiorów Muzeum Geologicznego PIG PIB.

Marmur Marianna

wiek: neoproterozoik – kambr (550-500 mln lat temu)

miejsce wydobycia: Stronie Śląskie (Dolny Śląsk)

 

Marmur to skała metamorficzna, przeobrażona pod wpływem wysokiego ciśnienia i temperatury. Zbudowany jest głównie z węglanu wapnia (kalcytu) – tej samej substancji, która tworzy „kamień” osadzający się w kuchni i łazience. Marianna występuje w odmianie białej i zielonej, z różnokolorowymi smugami zabarwionymi związkami żelaza i minerałami z grupy łyszczyków. Nazwa tego marmuru pochodzi od imienia księżnej Marianny Orańskiej, która była właścicielką dużej części Masywu Śnieżnika i Gór Bialskich, gdzie znajdują się jego złoża. Białą Mariannę wykorzystano w wystroju wnętrz Sejmu, Filharmonii Narodowej, Teatru Wielkiego czy Dworca Centralnego w Warszawie.

 

Okaz ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.

Koralowiec denkowy Halysites sp.

wiek: ordowik (485,4-443,8 mln lat temu)

miejsce wydobycia: północna Polska

Halysites należy do wymarłej grupy koralowców zwanych denkowcami.

Zamieszkiwały one ciepłe morza, gdzie wraz z gąbkami i innymi koralowcami były budowniczymi pierwszych raf. Korality, czyli szkielety pojedynczych osobników, są owalne i stykają się węższymi bokami nadając kolonii łańcuszkowy kształt. Skamieniałości koralowców denkowych znajdowane w Polsce pochodzą z terenów dzisiejszej Szwecji, skąd wiele milionów lat później, podczas zlodowaceń plejstoceńskich, zostały przetransportowane przez lądolód.

 

Okaz ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.

Ośródka kalamita Calamites sp.

wiek: karbon (358,9-298,9 mln lat temu).

miejsce wydobycia: Wałbrzych (Dolny Śląsk)

Kalamity to drzewiaste rośliny skrzypowe, które rosły na najbardziej podmokłych terenach karbońskich mokradeł. Osiągały około 10-20 m wysokości i do 1 m średnicy pnia. Tak jak dzisiejsze skrzypy, cechowały się członową budową pędów i okółkowym ułożeniem liści. Pnie starszych okazów były pokryte grubą korą i puste w środku. Prezentowany okaz to wewnętrzny odlew pnia – tzw. ośródka, najczęściej spotykany typ skamieniałości kalamitów. Na jego powierzchni zachował się przebieg pionowych wiązek przewodzących i poprzecznych podziałów członów pnia rośliny.

Okaz ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.

Odciski liści paproci Polypodiopsida Cronq.

wiek: karbon (358,9-298,9 mln lat temu)

miejsce wydobycia: Górny Śląsk

 

Prezentowany okaz to skamieniałość z odciskami liści roślin paprociolistnych. Paprocie wykształciły w karbonie wielkie bogactwo form: od zielnych, płożących się i pnących, po formy drzewiaste i krzewiaste. Występowały we wszystkich typach siedlisk karbońskich bagien. Wyróżnia się dwie odrębne grupy – paprocie zarodnikowe oraz paprocie nasienne. We współczesnej florze spotkać możemy jedynie przedstawicieli paproci zarodnikowych, o równie zróżnicowanych formach morfologicznych. Paprocie nasienne wyginęły bezpotomnie na końcu ery mezofitycznej, około 100 mln lat temu. Szkoda.

 

Okaz ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.

Węgiel kulisty

wiek: karbon (358,9-298,9 mln lat temu)

miejsce wydobycia: kopalnia Morcinek, Kaczyce (Śląsk Cieszyński)

Węgiel to palna skała osadowa powstała w wyniku uwęglenia materii roślinnej, czyli m.in. kalamitów i paprotników. Wśród osadów górnego karbonu, w kopalni węgla kamiennego Morcinek, na głębokości 1400 m zlokalizowano bardzo rzadko występujący węgiel kulisty. Powstanie tego typu węgli jest związane z termicznym oddziaływaniem ciał magmowych z wnętrza Ziemi na istniejące już warstwy osadów karbońskich.

Okaz ze zbiorów Muzeum Geologicznego PIG PIB.

Zrośnięte kryształy kwarcu dymnego

wiek: trudny do określenia

miejsce wydobycia: kopalnia Czernica, Strzegom (Dolny Śląsk)

Kwarc to tlenek krzemu, najpospolitszy minerał w skorupie ziemskiej (stanowi 12,5% jej masy). Zwykły piasek z plaży to głównie okruchy kwarcu. W strzegomskich pegmatytach, czyli skałach żyłowych masywu granitoidowego, tworzy duże kryształy o długości do 60 cm.

Nie da się określić dokładnie ich wieku. Granity, w których powstały te pegmatyty datuje się na koniec karbonu i początek permu, a kwarc formował się w nich w późniejszych epokach geologicznych. W odmianie dymnej jest lekko zabarwiony, ponieważ jego struktura wewnętrzna została poddana naturalnemu promieniowaniu.

Okaz ze zbiorów Muzeum Geologicznego PIG PIB.

Konkrecja piaszczysto-syderytowa

wiek: karbon górny (358,9-298,9 mln lat temu)

miejsce wydobycia: kopalnia Flora, Dąbrowa Górnicza (Górny Śląsk)

Konkrecja to skupienie mineralne powstałe wskutek stopniowego narastania minerałów wokół obiektu w skale – może to być otoczak, skamieniałość lub nawet ziarenko piasku. Nie wiadomo co jest jądrem, wokół którego narastała ta konkretna konkrecja. Przyrastanie odbywa się zawsze od środka na zewnątrz, nadając konkrecji kulistego kształtu. Budowa wewnętrzna konkrecji często jest koncentryczna lub koncentryczno-promienista.

Okaz ze zbiorów Muzeum Geologicznego PIG PIB.

Ośródka ślimaka Pleurotomaria

wiek: jura górna (163,5-145 mln lat temu)

miejsce wydobycia: Jura Krakowsko-Częstochowska

 

Ośródka to typ skamieniałości w formie naturalnego odlewu pustej muszli ślimaka w skale wapiennej z piaskiem. Początki żyjących w morzu ślimaków z rodziny Pleurotomariidae sięgają wczesnego paleozoiku. Obecnie te prymitywne mięczaki są grupą reliktową zamieszkującą głębiny morskie. Ich rozmiar dochodzi do 20 cm, są drapieżne i w chwili zagrożenia wydzielają odstraszającą białą substancję. Od innych ślimaków odróżnia je długa szczelina na ostatnim zwoju muszli, która ułatwia oddychanie. Formy kopalne tego ślimaka pospolicie występują w płytkomorskich osadach różnego wieku – w Polsce głównie w skałach wieku jurajskiego i kredowego.

 

Okaz ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.

Trop dinozaura Moyenisauropus natafor

wiek: jura dolna (199,6-175,6 mln lat temu)

miejsce wydobycia: Gromadzice koło Ostrowca Świętokrzyskiego

W Polsce jest wiele tropów pozostawionych przez dinozaury – wymarłe kręgowce żyjące na Ziemi między 210 a 70 milionów lat temu. Pierwsze ślady dinozaurów w Polsce znaleziono 1959 roku w Glinianym Lesie pod Kielcami. Trop dinozaura z Gromadzic to naturalny odlew – skamieniały ślad stopy scelidozaura. Idący dinozaur pozostawił ślady w mokrym podłożu, które natychmiast zostały zasypane osadem, twardniejącym później przez wiele milionów lat. Scelidozaur był dużym, czworonożnym, roślinożernym dinozaurem ptasiomiednicznym – przodkiem kolczastych stegozaurów i dinozaurów pancernych. Osiągał do 5 metrów długości i do 2 ton wagi.

Okaz ze zbiorów Muzeum Geologicznego PIG PIB.

Amonit Procerites sp.

wiek: jura środkowa – baton (166,1-168,3 mln lat temu)

miejsce wydobycia: Gnaszyn koło Częstochowy (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska)

Amonity to wymarłe organizmy należące do najbardziej rozwiniętej grupy mięczaków – głowonogów. Amonity właściwe, do których należy Procerites, pojawiły się na przełomie triasu i jury. Żyły w osadach ilastych, z daleka od brzegu morskiego. W rudonośnych iłach zawierających żelazo, w gliniance cegielni Gnaszyn, występują liczne skamieliny tego typu. Najmniejsze amonity mierzyły około 1 cm, ale średnica największych okazów dochodziła nawet do 2 m (w Polsce największy znaleziony okaz ma 1,5 m). Wyginęły z tej samej przyczyny co dinozaury – w wyniku katastrofalnych zmian środowiska wywołanych przypuszczalnie upadkiem meteorytu pod koniec kredy.

Okaz ze zbiorów Muzeum Geologicznego PIG PIB.

Chryzopraz

wiek: trzeciorzęd (65-1,8 mln lat temu)

miejsce wydobycia: Kopalnia Szklary, Ząbkowice Śląskie (Dolny Śląsk)

 

Chryzopraz to minerał zabarwiony na zielono związkami niklu, pospolita odmiana chalcedonu o skrytokrystalicznej budowie. Złoże chryzoprazu w nieczynnej kopalni niklu Szklary uchodzi za najsłynniejsze na obszarze Polski i Europy. Powszechnymi formami występowania chryzoprazu są żyły i płyty o miąższości do 15 cm. Niespękane chryzoprazy o największym stopniu czystości i intensywnej barwie zielonej używane są w jubilerstwie.


Okaz ze zbiorów Muzeum Geologicznego PIG
PIB.

Odcisk liścia palmy Trachycarpus raphifolia (Sternnb.) Takht. = Sabal haeringiana (Ett.)

wiek: dolny miocen (23,03-20,44 mln lat temu)

miejsce wydobycia: Osieczów (Dolny Śląsk)

 

Palmy wyewoluowały w górnej kredzie (100-70 mln lat temu). Prezentowany odcisk liścia palmy jest młodszy – ma około 20 mln lat. Przypomina z wyglądu dzisiejsze palmy sabalowe z ciepłych rejonów Ameryki Południowej. Palmy Trachycarpus raphiofilia z Osieczowa porastały przybrzeżne wydmy w pobliżu słodkowodnego zbiornika. Towarzyszyły im sosny oraz drzewa z rodzin bukowatych, wierzbowatych, laurowatych, woskownicowatych i innych. Obecność skamieniałości sosen i palm wskazuje na to, że klimat panujący na terenach Dolnego Śląska w dolnym miocenie był znacznie łagodniejszy niż dzisiaj – najniższe temperatury wynosiły około -6°C (obecnie do -41°C), a najwyższe, podobnie jak obecnie, około 40°C.

 

Okaz ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.

Kalcyt

iek: trudny do określenia

miejsce wydobycia: Wojcieszów, Góry Kaczawskie (Dolny Śląsk)

 

Okaz prezentuje formy szaty naciekowej powstałej w wyniku procesów krasowych w wapieniach wojcieszowskich. Takie nacieki w jaskiniach powstają przez długotrwałe kapanie roztworu wody z węglanem wapnia, który utrwala się w charakterystycznym kształcie. Wiek tych wapieni można określić na okres kambru (550-500 mln lat temu) dzięki obecności skamieniałości zwanych archeocjatami. W procesie wydobywania wapieni wojcieszowskich najpierw wykonywano odstrzał skał na poziomach eksploatacyjnych kamieniołomu. W wyniku jednego z odstrzałów odsłonięto otwór, który ukazał fragment jaskini z szatą naciekową. Ten okaz trafił w ręce uczestników kursu terenowego w Sudetach – studentów geologii Uniwersytetu Warszawskiego w latach 50. XX wieku.

 

Okaz ze zbiorów Muzeum Geologicznego im. S.J. Thugutta, Wydział Geologii UW.

Odciski liści wierzby Salix acutissima Goepp. i wiązu Ulmus carpinoides Goepp.

wiek: górny miocen (7,25–5,33 mln lat temu)

miejsce wydobycia: Sośnica (Dolny Śląsk)

 

Niezwykle bogaty materiał roślinny został wydobyty w odkrywce starej cegielni w Sośnicy. Odciski liści (rzadziej gałązek, kwiatów, owoców i nasion) pochodzą z drzew i krzewów lasu łęgowego. Są to skamieniałości wierzb, wiązów i olch, a także egzotycznych dla dzisiejszej Polski ambrowców, platanów i skrzydłorzechów. Są to przede wszystkim drzewa o liściach opadających na zimę, co świadczy o wychładzaniu klimatu w najmłodszym miocenie. W materiale zachowały się również szczątki roślin wodnych i bagiennych oraz roślin lasu mieszanego. Praca na temat kopalnej flory z Sośnicy została opublikowana w połowie XIX wieku i była pierwszą na świecie pracą paleobotaniczną.

Okaz ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.

Celestyn na siarce

wiek: neogen – miocen (23,03-5,333 mln lat temu)

miejsce wydobycia: kopalnia Machów, Tarnobrzeg (Podkarpacie)

Kilkanaście milionów lat temu, w miocenie, na przedpolu Karpat rozciągało się ciepłe, płytkie morze. Wskutek parowania wody morskiej z przesyconych roztworów wytrącały się różne osady pochodzenia chemicznego (m.in. sole kamienne i gipsy), które osadzały się na wyniesieniach morskiego dna. Pod wpływem przemian metasomatycznych, przy udziale bakterii siarkowych, z gipsów powstawały złoża siarki i celestynu. Odkrywkowa kopalnia Machów powstała w 1964 roku. Wydobycie siarki spowodowało znaczące zanieczyszczenia i zmiany środowiska, co w połączeniu z pojawieniem się na rynku dużej ilości taniej siarki doprowadziło do zamknięcia wszystkich kopalni siarki w Polsce.

Okaz ze zbiorów Muzeum Geologicznego PIG PIB.

Kręg piersiowy mamuta (Mammuthus primigenius)

wiek: plejstocen (115-11,7 tys. lat temu)

miejsce wydobycia: ul. Kopińska, Warszawa (Mazowsze)

 

Na kości mamuta natrafiono w 1971 roku podczas prac ziemnych na trasie projektowanych Al. Jerozolimskich, znajdowały się na głębokości 5 m. Mamut padł w kwiecie wieku, mając około 30 lat. Ponieważ nie znaleziono kości miednicy, nie wiadomo jakiej był płci. Mamuty osiągały do 2,4 m wysokości i do 6 t masy. Na mamuty polowano dla futra, mięsa i kości z których budowano broń, narzędzia, a nawet całe domostwa. Wymarły prawdopodobnie w wyniku zmian klimatu, osłabienia genetycznego i działalności człowieka około 10 tys. lat temu, ale blisko spokrewnione formy karłowate żyły na Wyspie Wrangla jeszcze w czasach faraonów (nawet około 3750 lat temu).

Okaz ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.

Czaszka nosorożca włochatego (Coelodonta antiquitatis)

wiek: plejstocen (115-11,7 tys. lat temu)

miejsce wydobycia: Zegrze (Mazowsze)

 

Podczas prac przy budowie Zalewu Zegrzyńskiego w latach 60. XX wieku w osadach żwirowych dna Narwii natrafiono na kości wielkich ssaków plejstoceńskich – czaszki nosorożca włochatego i prażubra oraz zęby mamuta. Nosorożec z Zegrza miał do 4 m długości, 2 m wysokości, wagę do 3 t, oraz długą rudo-brązową sierść. Był typowym przedstawicielem megafauny epoki lodowcowej, zasiedlającym obszary na przedpolach lądolodów. W Polsce szczątki tego wielkiego ssaka znajdowane są głównie w osadach ostatniego zlodowacenia (zlodowacenie Wisły).

 

Okaz ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.

Meteoryt Łowicz

wiek: około 4 mld lat (w Polsce od 1935 roku)

miejsce spadku: okolice Łowicza (Mazowsze)

Meteoryt Łowicz spadł w postaci kamiennego deszczu na południe od Łowicza 12 marca 1935 roku o godzinie 0:52. Huk związany z defragmentacją meteorytu był słyszany w Warszawie, ale zjawisko

było widoczne tylko w południowej Polsce, w okolicach Olkusza. Zebrano łącznie około 110 kg fragmentów, największy okaz miał masę około 10 kg. Jest to meteoryt żelazno-kamienny, tzw. mezosyderyt – jeden z najrzadszych typów meteorytów. Prawdopodobnie pochodzi z wewnętrznych rejonów Układu Słonecznego. Potencjalnym źródłem tego typu meteorytów mogą być planetoidy 16 Psyche lub Vesta – jedne z największych obiektów w pasie planetoid między Marsem a Jowiszem.

Okaz ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.